Het fort Eben-Emael

Het fort Eben – Emael ligt vlakbij Maastricht en het dorp Eben – Emael in België en was onderdeel van de fortengordel rondom Luik.

Na de Eerste Wereldoorlog besloot de Belgische regering tussen het Albertkanaal, de Maas en de Ardennen een tot dan toe ontbrekend verdedigingswerk te bouwen. Door de economische malaise was er tot dan geen geld vrijgemaakt voor de bouw van een fort dat een gat moest opvullen in de fortengordel. Het project werd ook opgestart om in de economisch moeilijke tijd werk te bieden aan de vele werkeloze arbeiders. België trok 24 miljoen Belgische frank uit om het fort te bouwen en met het grote werk werd begonnen op 1 april 1932 en werd voltooid in 1935. De verdere inrichting duurde nog voort tot mei 1940 en was eigenlijk nog niet helemaal klaar toen de aanval van de Duitsers plaatsvond.

Het fort werd het centrale punt van de Belgische verdediging aan de oostgrens en diende voor het bewaken van de drie bruggen over het Albertkanaal, bij Vroenhoven, Veldwezelt en Kanne. Het fort werd in drie lagen aangelegd. De ondergrondse kazerne op het laagste niveau, dan de 20 meter hoger gelegen kazematten en munitiemagazijnen en 40 meter daarboven de geschutsbunkers met twee munitieliften. De bovenste verdieping van de geschutskoepels was een 360 graden ronddraaiende gevechtstoren, uitgevoerd als een gepantserde cilinder. Het fort werd bemand door twee ploegen van 600 man, die elkaar om de week aflosten. Alle batterijen hadden als bewapening één of twee antitankkanonnen van 60mm, mitrailleurs en schijnwerpers. De luchtafweer boven op het fort bestond uit vier Vickers luchtdoelmitrailleurs. Ironisch feit achteraf, in eerste instantie wilde men gebruik maken van zwaardere kanonnen met een grotere reikwijdte. Deze kanonnen zouden dan in principe Aken kunnen treffen en dat zouden de Duitsers kunnen opvatten als het schenden van de Belgische neutraliteitshouding! De bewapening van het fort was voor die tijd, zelfs met de 60mm kanonnen, superieur te noemen en het fort werd dan ook als onneembaar betiteld.

Hoe anders was echter de werkelijkheid. De stellingenoorlog uit de Eerste Wereldoorlog werd door de Duitsers vervangen door de bewegingsoorlog. Al snel zou blijken dat het fort zeer goed was uitgerust om een aanval over land af te slaan. Waar men niet aan had gedacht dat de oorlogsstrategie inmiddels gebruik zou maken van nieuwe technieken zoals zweefvliegtuigen en slimme munitie met een holle lading, speciaal geschikt om grote gaten in de stalen verdediging te slaan. Men kan vaststellen dat een fort als Eben – Emael zo’n 20 jaar achter ligt op de nieuwe techniek van de vijand. Moderne oorlogsvoering met vliegtuigen en snel verplaatsbare voertuigen (Einsatz neuartiger Angriffsmittel), maakte de statische vestingwerken nutteloos en overbodig.

Op 10 en 11 mei 1940, België was nog steeds neutraal en was niet voorbereid om in de Blitzkrieg betrokken te worden, werd het fort in 1,5 dag door de Duitsers buiten werking gesteld. Twee van de drie te verdedigen bruggen vielen ook zonder slag of stoot in handen van de Duitsers, die daardoor de snelle opmars konden voortzetten.

Met een strategie, uitgewerkt door generaal Kurt Student, vertrekken op 10 mei 1940 rond 3.30 uur 11 transportvliegtuigen en 11 zweefvliegtuigen (type DFS 230) vanaf luchthavens in de buurt van Keulen richting het fort. Nadat de zweefvliegtuien zijn losgekoppeld, moeten zij in stilte het fort naderen en aanvallen. Negen van de elf toestellen landen rond 4.20 uur op het boven plateau, 15 hectaren groot, slechts voor een deel verdedigd door 2 mitrailleurs en granaten van twee koepels, wat voor deze verrassingsaanval perfect geschikt blijkt te zijn. De landing vindt plaats enkele minuten vóór de Duitse oorlogsverklaring. Het is de eerste aanval met zweefvliegtuigen in de geschiedenis (later, bij de aanval op de Normandische kust, zal John Howard (British 6th Airborne division), ook met zweefvliegtuigen, het zelfde kunststukje uithalen door op slechts enkele meters van de brug bij Bénoville (Pagasus bridge) te landen en de brug direct in te nemen). De aanvallers beschikken over een nieuw uiterst sterk explosief, de holle lading, een soort springlading. In een kwartier tijd worden de te vernietigen objecten geneutraliseerd. Een aantal tegenaanvallen om de aanval te stoppen mislukken. In de nacht van 10 op 11 mei steken Duitse grondtroepen het Albertkanaal over en omsingelen het fort. In de ochtend van 11 mei laten de aanvallers op diverse plaatsen holle ladingen ontploffen. De impact van deze ontploffingen is dermate groot, dat de commandant van het fort besluit na 32 uur het fort over te geven. Er vallen 24 doden en 62 Belgische gewonden. Bij de Duitsers 6 doden en 20 gewonden. De uitschakeling van het fort gaf een beslissende wending aan de pas gestarte oorlog aan het westelijk front.

De Duitsers hadden niets aan het toeval overgelaten. Inlichtingen werden verzameld via luchtfoto’s en ook bleek er bij de bouw van het fort een Duitse aannemer betrokken te zijn geweest die veel kennis over de bouw van het fort kon overdragen. Er werd geoefend bij Hildesheim in Duitsland en in Polen op de Tsjechische verdedigingslinie. Via luchtfoto’s was een schaalmodel van het fort gemaakt en werd er nog geoefend op een terrein bij Stolberg dat sterk leek op dat van Eben – Emael. De opleiding van de Duitse Fallschirmjäger die deel zouden nemen aan de aanval, was uitstekend. De groep die de aanval moest uitvoeren, leefde afgezonderd vanaf november 1939. De naam van het doel bleef tot op 10 mei 1940 zelfs geheim voor de aanvallers.

De snelle verovering van het fort had verschillende oorzaken. Zoals reeds vermeld was het fort nog niet helemaal klaar en België was niet voorbereid om in de Tweede Wereldoorlog te worden gezogen. De bemanning van het fort was (nog) niet opgeleid om de aanval van de Duitsers te weerstaan. Veel functies van het fort weigerden op het kritieke moment dienst, munitieliften die niet functioneerden, telefoons die het niet deden en daarbij het gebrek aan munitie en het ontbreken van de motivatie bij (een deel van) de bemanning van het fort (lage moraal). De verhouding tussen de officieren en de soldaten liet te wensen over en ook het verblijf in het fort was voor de officieren beduidend beter dan de kleine ruimte waarin 60 soldaten moesten verblijven.

Een kritiek moment van de aanval was het waarnemen van de zweefvliegtuigen. De vliegtuigen hadden geen tekens op de romp en de legerleiding van het fort gaf geen opdracht om te schieten. Men wilde eerst vaststellen om wat voor vliegtuigen het precies ging. Was men toen onmiddellijk in actie gekomen, dan was de uitslag van de aanval wellicht totaal anders geweest. Nu stonden de zweefvliegtuigen al op het plateau op het moment dat de opdracht werd gegeven.

Door de snelle uitschakeling van het fort en het intact blijven van twee bruggen over het Albertkanaal, kon de Duitse opmars richting Franse kust versneld plaatsvinden en werd de Slag om Frankrijk (Fall Gelb en Fall Rot) op 22 juni 1940 beslecht en capituleerde Frankrijk, waardoor het Britse expeditieleger bij Calais volledig werd ingesloten.

Bij de bevrijding van Maastricht op 10 september 1944, werd het fort door de Amerikaanse 30^e Infanterie divisie (Old Hickory) moeiteloos ingenomen. Het fort diende verder als opslagplaats voor het Belgische leger. In 1987 kreeg het fort het statuut van een bevoorrecht monument.

Om de sfeer bij het fort weer te geven volgt hieronder een deel van het verslag van één van de Belgische Luchtafweer soldaten:

“Om 00.30 uur worden wij gewekt door de chef van de wachtpost, die ons de ontvangst meedeelt van de echte alarmorder. Maar wij geloven hem niet. Men heeft ons zo vaak dat smerige spelletje geleverd. Wij staan op en wachten op instructies. De commandant arriveert even later en spreekt met ons, op zijn gewoonlijke manier als met zijn kinderen en zegt “nu is het werkelijk oorlog”. De 20 kanonschoten overtuigen ons meer dan al het andere. Wij moeten ons gereed houden, maar wij hoeven onze stellingen op het massief pas later te bezetten. Tegen 04.00 uur bezetten wij onze posities. Wij horen motorgeronk van vliegtuigen in de richting van de noordpunt. De waarnemers vertellen dat het vliegtuigen zijn die uit de richting van Engeland komen. Het zicht is nog niet helder, zelf kunnen wij nog niets zien. Iets later bij het opkomen van de zon horen wij gesuis in de lucht. Wij zitten allen in onze loopgraven terwijl het gesuis steeds nader komt. Plotseling zien wij toestellen boven ons in de lucht die wij niet kunnen identificeren. Direct waarschuwen wij de commandopost, maar tot tweemaal toe wordt ons geantwoord dat wij pas mogen schieten als we zeker zijn van hun nationaliteit. De minuten gaan voorbij en rustig dalen de zweefvliegtuigen, zonder lastig gevallen te worden. Onze vingers jeuken om de trekker over te halen. Zonder de opdracht nog af te wachten neemt onze adjudant het besluit het vuur te openen. Maar het is vergeefse moeite, verschillende zweefvliegtuigen duiken letterlijk op ons neer en wij zijn omsingeld. De toestellen zijn nog nauwelijks aan de grond, of de deuren worden open gesmeten en de inzittenden springen uit hun kisten en bestoken ons met een hels vuur van automatische wapens en granaten. Wonderlijk genoeg in getal misschien gelijk, maar anders bewapend, heeft onze tegenstander de overmacht. Onze luchtdoel mitrailleurs en onze karabijnen hebben geen nut meer, alles wat boven de loopgraven uitsteekt is een ideaal doel voor onze tegenstander en handgranaten hadden wij niet. Deze zouden ons later samen met ons voedsel bezorgd worden. Onze mitrailleurs stamden uit de vorige oorlog en beantwoorden niet aan de eisen voor zo’n aanval. Toen onze aanvallers deze zagen, spotten en lachten zij om ons verouderd materieel”.  

Bronvermelding:

Ceux du Fort d’Eben-Emael – Het Comite van de Amicale

Diverse Wikipedia artikelen